TANZİMAT EDEBİYATINDA ÖĞRETİCİ METİNLER

TANZİMAT EDEBİYATINDA ÖĞRETİCİ METİNLER

Tanzimat edebiyatı en büyük yeniliği nesirde (düzyazıda) gerçekleştirmiştir. Gazete aracılığıyla makale, fıkra, eleştiri gibi türler ilk defa Türk edebiyatına girmiş; anı, gezi yazısı, mektup gibi türler Batılı nitelik kazanmıştır. Tanzimat döneminde Şinasi, Namık Kemal’le başlayan gazetecilik çok gelişmiş ve gazete etkili bir iletişim aracı olmuştur. Bu gazetelerde makale, fıkra, deneme, tenkit gibi öğretici metinlere de yer verilmiştir. Ayrıca anı, günlük, mektup gibi türler Tanzimat’la birlikte önem kazanmış ve Batılı bir nitelik kazanmıştır.

Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatında belli başlı öğretici türler şunlardır:

Makale

Tanzimat Dönemi’nde gazete ile birlikte edebiyatımıza girmiştir. İlk makale Şinasi’nin yazdığı “Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi” sayılır. Namık Kemal’in Tasvir-i Efkâr gazetesinde yayımlanan “Lisan-ı Osmanînin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazâtı Şâmildir” Millî Edebiyat Dönemindeki dil anlayışını belirleyecek düzeyde bir içeriği vardır. Edebiyatın gerçek sorunları ilk kez dile getirilmiştir. Bu makalede dilin sadeleştirilip somutlaştırılması gerektiği vurgulanmış, divan edebiyatının somut gerçekliği yansıtmadığı görüşünü savunmuştur. Ziya Paşa tarafından Hürriyet gazetesinde yayımlanan “Şiir ve İnşa” makalesinde ise ulusal değerlere yönelme savunulmuş, halkın anlayabileceği bir dil kullanılması önerilmiştir.

Eleştiri

Batılı anlamdaki eleştiri Tanzimat’la birlikte gelmiştir. Ziya Paşa “Şiir ve İnşa” adlı makalesinde eski edebiyatı eleştirimiştir. Ancak daha sonraki “Harabat” adlı eserinin ön sözünde “Şiir ve İnşa”daki görüşlerini reddetmiştir. Namık Kemal, Ziya Paşa’nın “Harabat” adlı eserini eleştirmek için “Tahrib-i Harabat”ı yazmıştır. Daha sonrasında da “Takip”i kaleme almıştır. Bu dönemde Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasında eski-yeni tartışması yaşanmıştır. Servet-i Fünûn Edebiyatının doğmasında Muallim Naci ile Recaizade Mahmut Ekrem arasındaki bu eski-yeni tartışması çok önemli bir rol oynamıştır. Recaizade Mahmut Ekrem, görüşlerini “Zemzeme” ve “Takdir-i Elhan” adlı eserlerinde toplamıştır. Muallim Naci de bu eserlere “Demdeme” ile cevap vermiştir.

Hatıra (Anı)

Hatıra, Tanzimat döneminde edebiyatımızda görülmeye başlanan bir yazı türü değildir. Bu dönemden önceki zamanlarda da hatıralar yazılmıştır. Düzyazı eski edebiyatımızda geri planda kaldığından hatıra da pek öne çıkmamıştır. Tanzimat döneminden itibaren öne çıkmaya başlamış, sanatçılar anılarını yazma yoluna gitmiştir. Tanzimat Döneminde Akif Paşa’nın “Tabsıra”, Namık Kemal’in “Magosa Mektupları”, Ziya Paşa’nın “Defter-i Amal”, Muallim Naci’nin “Ömer’in Çocukluğu” adında anı türünde eserler verdiğini görüyoruz.

Gezi Yazısı (Seyahatname)

Bu dönemde devlet adamları ve sanatçılar yurt dışına gönderilmişlerdir. Batı’ya gönderilen bu kişiler orada gördüklerin, Avrupa şehirlerindeki gözlemlerini yazmışlardır. Ahmet Mithat Efendi’nin “Avrupa’da Bir Cevelan”, “Sayyadane Bir Cevelan” adlı eserleri vardır.

Mektup

Tanzimat’tan sonra gazetelerde yayımlanan birçok açık mektup göze çarpar. Tanzimat Döneminde ilk mektup örnekleri Akif Paşa’ya aittir. Onun “Şeyh Müştak’a Mektup” adlı eseri 1885’te yayımlanmıştır. Bu türde Namık Kemal’in “Ebüzziya’ya Mektuplar”ı, Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Mektuplar”ı, Ahmet Mithat Efendi ve Muallim Naci’nin “Muhaberat ve Muhaverat” adlı eserleri vardır. Şinasi’nin annesine yazdığı mektuplar da önemli sayılır. Muallim Naci ile Beşir Fuat arasındaki mektuplaşmalar bu türün örnekleri arasında yer alır. Tanzaimat’tan bu yana mektuplarda doğal, açık, süsüsüz bir anlatım benimsenmiştir.

Tanzimat Dönemi öğretici metinlerinin genel özellikleri:

• Hürriyet, eşitlik, kanun, bilim ve teknikle ilgili Batılı kavramlar konu olarak işlenmiştir.
• “Sanat, toplum içindir.” anlayışı benimsenmiştir.
• Öğretici metinler toplum için, toplumun anlayacağı bir dille yazılmıştır.
• Söz hüneri göstermek değil, bazı düşünceleri halka yaymak amaçlanmıştır.
• Anlatım süsten ve yapmacıktan giderek uzaklaşmış, yerini düşüncenin önemine bırakmıştır.
• Konu genişlemiş, her şey düzyazının konusu hâline gelmiş, anlatım serbestleşmiştir.
• Somut ve gözleme dayalı anlatım öne çıkarılmıştır.
• Genellikle açıklama ve tartışma gibi anlatım türleri kullanılmıştır.
• Türk edebiyatında ilk defa bu dönem eserlerinde konuşmaları gösteren çizgiler ve noktalama işaretleri kullanılmıştır.

Örnek 1:

----, Tasvir-i Efkâr’da yayımlanan “Lisan-ı Osmanînin
Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazâtı Şâmildir” adlı makalesinin
---- Dönemindeki dil anlayışını belirleyecek
düzeyde bir içeriği vardır.

Bu cümlede boş bırakılan yerlere aşağıdakilerden
hangileri sırasıyla getirilmelidir?

A) Namık Kemal’in – Millî Edebiyat
B) Şinasi’nin – Tanzimat
C) Recaizade Mahmut Ekrem’in – Servet-i Fünûn
D) Tevfik Fikret’in – Fecr-i Âtî
E) Yahya Kemal Beyatlı’nın – Cumhuriyet

                                                                 (2010 - LYS)

Çözüm: Söz konusu makale Namık Kemal’in olduğu
için boşluklara A’daki bilgiler getirilmelidir.

                                                                     Cevap A

Örnek 2:

Tanzimat edebiyatıyla ilgili aşağıdaki yargılardan
hangisi yanlıştır?

A) Makale, fıkra, deneme gibi Batıdan alınmış yazı türleri bu dönemde gazeteler aracılığıyla edebiyatımıza girmiştir.
B) Yeni nazım şekilleriyle birlikte divan edebiyatı nazım şekilleri de kullanılmıştır.
C) Ahmet Mithat, Şemsettin Sami bu dönemin romancılarındandır.
D) Vatan, millet, adalet, hürriyet gibi kavramlar bu dönemde kullanılmaya başlanmıştır.
E) Bu dönemde çıkan resmi gazeteler, Tercümân-ı Ahvâl ve Tasvîr-i Efkâr’dır.

                                                                  (2006 - ÖSS)

Çözüm: Seçeneklerde verilen bilgileri incelediğimizde,
E seçeneğinde verilen bilginin yanlış olduğunu görüyoruz.
Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Efkar, resmi değil
özel gazetedir. Şinasi ve Âgâh Efendi birlikte çıkardıkları
Tercüman-ı Ahval, Türk edebiyatındaki ilk özel
gazetedir. Tasvir-i Efkar’ı da daha sonra Şinasi tek başına
çıkarmıştır.

                                                                        Cevap E

Divan edebiyatı öğretici metinleriyle Tanzimat edebiyatı öğretici metinlerinin farkları:

• Divan edebiyatında klasik bir yapı vardır. Tanzimat edebiyatında ise Batıdan alınan yeni türler kullanılır.
• Divan edebiyatında genellikle dinî, tasavvufi, ahlaki ve tarihî konular işlenmiştir. Tanzimat edebiyatında yeni kavramlar ele alınmıştır.
• Divan edebiyatında süslü bir dil ve anlatım, Tanzimat edebiyatında daha sade bir dil kullanılmıştır.
• Divan edebiyatında bireysel anlayış; Tanzimat edebiyatında toplumun yararı ön plana çıkarılmıştır.
• Divan edebiyatı klasik türler etrafında gelişmiş; Tanzimat edebiyatı gazete etrafında şekillenmiştir.
• Divan edebiyatında Doğu kültürü baskınken; Tanzimat edebiyatında Batı örnek alınmıştır.
• Tanzimat edebiyatında konuya doğrudan girme ilkesi önemsenmiş, konuşmaları gösteren çizgiler ve noktalama işaretleri kullanılmıştır.
• Divan edebiyatında şiir, Tanzimat’ta düzyazı öne çıkmıştır.

Örnek 1:

Divan edebiyatı ile Tanzimat edebiyatının karşılaştırılmasına

ilişkin aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?

A) Divan şairlerindeki parça güzelliği anlayışı yerine, Tanzimat şairleri konu birliğine ve bütün güzelliğine önem vermişlerdir.

B) Divan edebiyatında sanatçılar, seçkin kişiler için eser vermiş; Tanzimatçılar ise halk için yazmayı amaçlamışlardır.

C) Divan edebiyatında aruz ölçüsü kullanılmış, Tanzimat edebiyatında ise aruzun yanında az da olsa hece ölçüsüne yer verilmiştir.

D) Divan nesrinde söz hünerleri gösterme, Tanzimat nesrinde ise birtakım düşünceleri halka yayma amaçlanmıştır.

E) Tanzimat nazmında, divan edebiyatı nazım biçimleri tümüyle bırakılıp Fransız şiirinde görülen nazım biçimleri benimsenmiştir.

                                                                           (1989 - ÖYS)

Çözüm: Tanzimatçılar divan nazım biçimlerini tamamen

terk etmemişlerdir. E seçeneğindeki bilgi, Serveti

Fünuncularla ilgilidir.

                                                                                 Cevap E