TANZİMAT EDEBİYATINDA GÖSTERMEYE BAĞLI METİNLER (TİYATRO)

TANZİMAT EDEBİYATINDA GÖSTERMEYE BAĞLI METİNLER (TİYATRO)

Batılı anlayışa uygun bugünkü modern tiyatro, edebiyatımıza Tanzimat’tan sonra girmiştir. Tanzimat’ın daha ilk yıllarında tiyatro binaları yapılmaya başlanmış, önceleri rakipsiz yıllarında tiyatro binaları ve grupları zamanla yerlerini yerli topluluklara bırakmışlardır. Dönemin koşullarına göre tiyatronun seyircisi Batı kültürüyle yakından ilgilenen küçük bir gruptan ibarettir. Uzun süre sanatçı olarak Türk yaşam biçimini benimsemiş olan Ermeni azınlıktan yararlanmıştır. Sahneye Afife Jale 1919 yılında Müslüman Türk kadını olarak ilk kez “Yamalar” oyununda çıkmıştır.

İlk tiyatrolar, İtalyan ve Fransız girişimciler tarafından kurulmuştur. Hoca Naum, Hasköy, Şark ve Ortaköy tiyatroları ilk yerli tiyatrolardır. Daha sonra ilk ciddi tiyatro, Gedikpaşa Tiyatrosu olarak da bilinen ve 1867’de Güllü Agop tarafından kurulan yarı resmî nitelikteki “Osmanlı Tiyatrosu”dur. Uzun süre hizmet veren Osmanlı Tiyatrosu, Ahmet Mithat’ın, Çerkez Özdenler adlı dramının hürriyet duygularını aşıladığı bahanesiyle 1884’te II. Abdülhamit tarafından kapatılmıştır.

Türk edebiyatında ilk tiyatro yapıtı Hayrullah Efendi’nin “Hikâye-i İbrahim Paşa ve İbrahim-i Gülşenî” adlı dramıdır. Ancak söz konusu eserden önce yayımlanmaya başlandığı için basılı ilk tiyatro eseri, İbrahim Şinasi’nin 1859’da yazıp 1860 yılında Tercüman-ı Ahval’de tefrika ettiği “Şair Evlenmesi” kabul edilir. Bu eser aynı zamanda ilk komedi olarak kabul edilmektedir. İlk trajedi yazarı ise Ali Haydar’dır.

Namık Kemal, tiyatroda eğlence ile toplumsal yararı birleştirir. “Vatan yahut Silistre (1873)”, “Celâlettin Harzemşah (1881)” oyunlarında tarihsel konuları; “Gülnihal (1875)”, “Zavallı Çocuk (1873)” ve “Akif Bey (1874)” adlı oyunlarında ise toplumsal konulan işler. Namık Kemal, tiyatro hakkındaki görüşlerini ise “Celâlettin Harzemşah’ın Mukaddimesi”nde açıklamıştır. Tiyatroyu eğlencelerin en faydalısı olarak nitelendirmiştir.

Ahmet Vefik Paşa, tercüme ve adaptasyon tarzında eserler vermiştir. Moliere’den çevirdiği ve “Zor Nikâh”, “Zoraki Tabip” adını verdiği Türkçeye adapte edilmiş eserleriyle büyük başarı sağlamıştır. “Ali Bey”, “Kokana Yatıyor”, “Misafir-i İstiskal” gibi birer perdelik komedileri yanında Moliere’den adapte ettiği “Ayyar Hamza” ile tiyatromuza katkıda bulunmuştur.

Ebu-Ziya Tevfik’in “Ecel-i Kaza” adlı eseri sahnelenen ilk yerli oyun kabul edilir. Şemsettin Sami, “Besa yahut Ahde Vefa”, “Gave”, “Seydi Yahya” adlı eserleri ile tiyatroya katkıda bulunmuştur. Ahmet Mithat Efendi de “Eyvah” adlı dramıyla tiyatro türünde eser vermiştir.

1870’ten sonraki piyes yazarlarından biri de Recaizade Mahmut Ekrem’dir. Recaizade Mahmut Ekrem, “Atala ve Amerika Vahşileri” adlı eseri yazmıştır. “Çok Bilen Çok Yanılır (1914)” komedisi Batılı anlamda tiyatronun bütün özelliklerini taşır.

Tanzimat edebiyatında tiyatro türünde çok sayıda eser veren bir diğer sanatçı da Abdülhak Hamit’tir. Eserlerini dram türüyle yazan Hamit; Finten’de Shakespeare; Nesteren ve Eşber’de Corneille’in etkisinde kalmıştır. İlk piyeslerinde tiyatro tekniğine (üç birlik kuralı) uyarken sonraları bu anlayışı bırakmış, 1880’den sonraki tiyatro eserlerini okunsun diye yazmıştır. Eserlerinin bir kısmını mensur bir kısmını da manzum yazmıştır. Piyeslerinde sosyal gerçeklere pek değinmemiştir. Bireyin iç dünyasına yönelerek daha bireysel konuları işlemiştir. Hâmit’in piyeslerindeki en büyük kusur dilde ve üsluptaki düzensizliktir. İlk piyeslerinde konuşma diline ve üslubuna yaklaşmış olmasına rağmen sonraki eserlerinde bu dil ve üsluptan uzaklaşmıştır. Mensur olanlar; “Macera-yı Aşk (1873)”, “Sabr-ü Sebat (1874)”, “İçli Kız (1874)”, “Duhter-i Hindu (1875)”, “Finten (1916)”, “Yadigâr-ı Harb”; manzum olanlar ise “Nazife (1878)”, “Nesteren (1877)”, Eşber (1880)”, “Tarhan (1916)”, “Sardanapal (1917)”, İlhan (1918)”, “Hakan (1935)”dır.

Tanzimat Dönemi tiyatrolarının genel özellikleri:

• Tanzimat edebiyatı ile edebiyatımıza giren tiyatro, tıpkı Tanzimat romanında olduğu gibi tarihî ve sosyal konuları işlemiştir.
• Tiyatro eğlence aracı olduğu kadar, eğitim aracı olarak görülmüştür.
• Bu dönem tiyatro çalışmaları telif, tercüme ve adaptasyon olmak üzere üç gurupta toplanabilir.
• Komedilerde klasisizmin, dramlarda ise romantizmin etkileri sezilir.
• Diğer türlere oranla Tanzimat Döneminde tiyatro çok daha etkili olmuş; şiirden sonraki en önemli tür hâline gelmiştir.
• Daha çok, komedi türünde eserler yazılmış ve oynanmıştır.
• Tiyatro eserlerinde üç birlik kuralına uyulur ancak Tanzimat’ın ikinci döneminde Abdülhak Hamit’in tiyatroları bu yargının dışındadır.
• Tiyatro eserlerinde iyiler çok iyi, kötüler çok kötüdür.
• Eserler, öğütle biter. İyiler ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır.
• Bu dönem tiyatrosu Batı tiyatrosunun etkisi altındadır; özellikle Shakespeare ve Moliere, tiyatro yazarlarımızın taklit ettikleri büyük ustalardır.
• Tanzimat tiyatrosu, edebî dilin sadeleşmesine hizmet etmiştir. Dil, diğer türlere oranla daha sadedir ve konuşma diline yakındır.
• Şive taklitlerinde ve cinaslarda Türk seyirlik oyunlarının etkisi görülür.
• İlk dönem oyunları sahne tekniği açısından zayıftır.

Örnek 1:

Ziya Paşa, tiyatroda eğlence ile sosyal faydayı bir
        I              II                         III
leştirip tiyatroyu faydalı bir eğlence olarak nitelendir-
                                         IV
miştir. Onun tiyatro hakkındaki düşüncelerini bazı makaleleri
ile Celaleddin Harzemşah Mukaddimesi’nden
                                       V
öğrenmek mümkündür.

Yukarıdaki numaralanmış sözlerin hangisinde bilgi yanlışı vardır?

A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V

                                                                 (2006 - ÖSS)

Çözüm: “Tiyatro bir eğlencedir; fakat eğlencelerin en
faydalısıdır.” diyen Namık Kemal, tiyatroda eğlence ile
toplumsal yararı birleştirmiştir. Tiyatroyla ilgili görüşlerini
“Celalettin Harzemşah’ın Mukaddimesi”nde açıklamıştır.
Dolayısıyla numaralanmış yerlerden I’in olduğu
yere Ziya Paşa değil, Namık Kemal yazılmalıdır.

                                                                     Cevap A

Örnek 2:

----, Türk edebiyatında ---- tarzda yazılmış ---- tiyatrodur.
Yapıtın ---- (1859) ve ---- (1860) yılllarda Türkiye’de
Türkçe oynanan oyunlar yoktu.

Yukarıda boş bırakılan yerlere, sırasıyla aşağıdakilerden
hangisin getirilmesi gerekir?

A) Zavallı Çocuk - özgün - bir - beğenildiği - yayıldığı
B) Afife Anjelik - yeni - son - bilinmediği - tanınmadığı
C) Şair Evlenmesi - batılı - ilk - yazıldığı - basıldığı
D) Hasan Mellah - bilinen - gerçek - övüldüğü - yerildiği
E) Aşk-ı Memnu - modern - klasik - okunduğu - sevildiği

                                                                 (2006 - ÖSS)

Çözüm: Verilen ifadedeki oyun sözünden konunun tiyatroyla
ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Verilen tarihlerde
yazılan tiyatro eseri ise Şair Evlenmesi’dir. Bu durumda
boşluklara C’deki bilgiler getirilmelidir.

                                                                    Cevap C

Örnek 3:

Namık Kemal, Zavallı Çocuk’ta, genç bir kızın

                                    I

kendisinden oldukça yaşlı biriyle görücü yoluyla

evlendirilmesine karşı çıkışını; Akif Bey’de, vatan

                                                        II

sevgisinin kişisel mutluluktan önce geldiğini;

Gülnihal’de, baskıya karşı duyduğu tepkiyi; Cezmi’de,

     III                                                                  IV

Kırım Hanı Adil Giray’ın yaşamını; Celalettin Harzemşah’ta

                                                                            V

İslam birliği düşüncesini anlatır.

Bu parçada Namık Kemal’in numaralanmış yapıtlarından

hangisi tür bakımından ötekilerden farklıdır?

A) I. 

B) II. 

C) III. 

D) IV. 

E) V.

                                                                   (2011 - LYS)

Çözüm: IV numaralı eser olan “Cezmi” edebiyatımızda

ilk tarihi romandır. Diğer eserler ise tiyatro türündedir.

                                                                     Cevap D

Örnek 4:

(I) Tanzimat Dönemi tiyatrosunda çeşitli konular işlenir.
(II) İşlenilen konular, genellikle toplumsal boyutlu nitelikler
taşır. (III) Örneğin Namık Kemal’in Zavallı Çocuk ve
Gülnihal adlı yapıtlarında vatan konusu işlenmiştir. (IV)
Recaizade Mahmut Ekrem, Ahmet Mithat, Abdülhak Hamit,
Teodor Kasap gibi sanatçılar da tiyatro alanında yapıtlar
ortaya koymuşlardır. (V) Bu alanda ürün verenler
klasisizm ve romantizm akımlarının etkisinde kalmıştır.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisinde
bilgi yanlışı vardır?

A) I.
B) II.
C) III.
D) IV.
E) V

                                                                 (2010 - LYS)

Çözüm: Namık Kemal “Zavallı Çocuk” ta görücü usulüyle
evliliği; “Gülnihal”de Rumeli ayanlarının, kendi
başlarına buyruk hareket etmeleriyle adeta birer despot
kesilmelerini anlatır.

                                                                    Cevap B