Divanü Lügati’t-Türk

Divanü Lügati’t-Türk

Karahanlılar döneminde yetişen ve ilk Türk dil bilgini olan Kaşgarlı Mahmut’un doğum tarihi, kesin olmamakla birlikte 1025 olarak biliniyor. 1071-1077 arasında Bağdat’ta bulunan Mahmut, Türk kültürünün Araplara tanıtılmasında büyük rol oynamıştır.
Türk illerini adım adım dolaşan Kaşgarlı Mahmut, çalışmalarında Türkçeyi resmî dil olarak kabul eden Karahanlı Devleti’nden de büyük destek görmüştür. Türkçenin serpilip gelişmeye başladığı o dönemde, Mahmut’la birlikte Balasagunlu Yusuf Has Hacib de Türk diline büyük hizmet etmiştir. Bu iki Türk bilgini, ortaya koydukları eserlerle, Türk dil birliğinin sağlanmasına önemli katkılarda bulunmuşlardır.
Kaşgarlı Mahmut, ayrıca Türkçeyi Araplara öğretmek amacıyla Kitâb-ı Cevâhirü’n-Nahvi Lûgati’t-Türk adlı gramer kitabını yazmıştır.
Kaşgarlı Mahmut, ömrünün sonlarına doğru tekrar memleketi Kaşgar’a dönmüş, tahminen 1090’da burada vefat etmiştir.
Kaşgarlı Mahmut’un ünlü eserinin tam adı “Kitab-ı Divanü Lûgati’t-Türk”tür. Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazılmıştır. Ebul Kasım Abdullah’a sunulmuştur. Kitap için çok kısa bir tanım yapmak gerekirse; “Ansiklopedik Sözlük” denmesi uygun olur. Orijinalinin nerede olduğu bilinmemektedir. Bu gün elimizde bulunan Şamlı Mehmed bin Ebu Bekir’in, 1266 yılında kopya ettiği bir nüshası vardır. Bu nüsha, İstanbul Fatih’teki Millet Kütüphânesindedir.
Aynı zamanda filolog, etnograf ve ilk Türk haritacısı olan Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lûgati’t-Türk adlı eserinde; yaşadığı devirdeki Türk illerinin ve boylarının kullandığı ağızları tespit etmiştir. Oğuz Türklerinin 24 boyu ile ilgili şemayı da verdiği Divan’ında Türk dilinin grameri yanında, Türk yer adları, Türk damgaları ve Türk topluluklarını da etraflı şekilde anlatmıştır.
Divanü Lugati’t-Türk; bir sözlük olmakla birlikte, Türk milletinin yüceliğini de anlatan bir abide eserdir. Sekiz bölümden oluşur. Kitapta yaklaşık 8.000 kelime vardır. Kelimelerin anlamlarının iyi anlaşılması için deyimlerden, atasözlerinden ve şiirlerden, örnekler verilmiştir. Bu yönüyle eser, bir kültür hazinesi değerine kavuşturulmuştur. Eserde yer alan harita ise, Türk Dünyası ile ilgili olarak yayınlanan ilk haritadır.
Divanü Lügati’t-Türk, Türkçenin ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabıdır. Türk boyları ve coğrafyası ile Türklerin örf ve gelenekleri üzerine önemli bilgiler vermektedir. Hakaniye lehçesi ile yazılmıştır.

Kitapta yer alan Türkçe şiirlerden örnekler:

Avlalur özüm anıng tüzüne
Emlelür közüm anıng tozuna

(Avlanır gönlüm onun güzelliğiyle
İlaçlanır gözüm onun ayak tozuyla)

Külse kişi yüzinge körklüğ yüzin körüngil
Yavlak közez tılığni ezgü savığ tilengil

(Yüzüne kişi gülerse sen de ona güler yüzlü görün
Sıkı tut dilini, sözünü güzel söyle)

Kögler kamuğ tüzüldi
İvrik idiş tizildi
Sensiz özim üzeldi
Kelgil amul oynalım

(Saçlar hep düzüldü
Testi, kadeh dizildi
Sensiz gönlüm üzüldü
Gel rahatça oynayalım)

Örnek 1:

Xl. yüzyıl dil ürünlerinden olan bu eserin değeri, yalnızca
Türk dilinin sözcüklerini toplamak, kurallarını ve
yöntemlerini bildirmek, ölçülerini açıklamaktan ileri
gelmez. Sözcükleri açıklarken tarih, coğrafya, folklor
ve edebiyata ilişkin bilgiler, toplumsal yaşayışa ilişkin
ipuçları da verir.

Bu paragrafta sözü edilen eser ve yazarı aşağıdakilerin
hangisinde verilmiştir?

A) Divan-ı Hikmet; Ahmet Yesevi
B) Muhakemet-ül Lügateyn; Ali Şir Nevai
C) Divan-ü Lügati’t Türk; Kaşgarlı Mahmut
D) Kutadgu Bilig; Yusuf Has Hacip
E) Atabetü’l Hakayık; Edip Ahmet
                                                            (1988 - ÖYS)

Çözüm: Bu parçada sözü edilen yazar Kaşgarlı Mahmut,
sözü edilen eser ise Divan-ü Lügati’t Türk’tür. Bu
eseriyle Kaşgarlı Mahmut, bir sözlük hazırlamanın yanında
tarih, coğrafya, folklor ve edebiyata ilişkin bilgiler,
toplumsal yaşayışa ilişkin ipuçları da vermiştir.
                                                                Cevap C

Örnek 2:

Türkçenin Arapça ile boy ölçüşebilecek zenginlikte
olduğunu kanıtlamak amacı ile kültür ve uygarlık
tarihimizin ana kitaplardan birini hazırlayan yazarımız
aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ali Şir Nevaî
B) Ahmet Yesevî
C) Kaşgarlı Mahmut
D) Edip Ahmet
E) Yusuf Has Hacip
                                                                (1977)

Çözüm: Türkçenin Arapça ile boy ölçüşebilecek zenginlikte
olduğunu ortaya koymaya çalışan yazar Kaşgarlı
Mahmut’tur.
                                                                Cevap C

Örnek 3:

Aşağıdaki yapıtlardan hangisinde “Tağ tağka kavuşmas,
kişi kişige kavuşur.” sözü ve açıklaması bulunabilir?

A) Divan-ı Hikmet
B) Atabetü’l-Hakayık
C) Kutadgu Bilig
D) Divanü Lügati’t Türk
E) Riasaletü’n-Nushiyye
                                                              (2011 - LYS)

Çözüm: Soruda verilen söz, İslam öncesi döneme ait
olan bir sav (atasözü)’dır. Kaşgarlı Mahmut, Divanü
Lügati’t-Türk adlı eserlerinde İslam öncesi döneme ait
savları ve açıklamalarını da vermiştir.
                                                                   Cevap D