Divan Edebiyatında Konu ve Tema

Divan Edebiyatında Konu ve Tema

Divan edebiyatında en çok işlenen tema kadındır. Aşk teması, divan şiirinin merkezini oluşturur. Divan edebiyatı eserlerinde “aşk (sevgi)-âşık (seven)-maşuk (sevilen, sevgili)” kalıbı her dönemde bulunur.
Divan edebiyatındaki aşk, belirli özelşiklere sahiptir. Bütün aşklar tek yanlıdır, âşık hep sever, acı çeker, hiçbir karşılık görmez, her zaman ondan ayrı kalışını dile getirir; ayrıca âşığın rakipleri de vardır. Bu yüzden âşık hep kıskançlık içinde kıvranır durur. Sevgili ise hemen âşığa her zaman ilgisiz davranır, onu tanımazlıktan gelir. Sevgili (maşuk) hep bir sultan, efendi, sahip kimliğinde gösterilir. Sevgili şah, âşık ise kuldur. Âşık için en tehlikeli durum, sevgilinin eziyet ve cefa çektirmekten vazgeçmesidir.
Divan edebiyatında betimlenen sevgili tipi de tektir ve değişmez. Bütün divan şairleri farklı çağrışımlara yol açabilecek mazmunlar kullansalar da gerçekte tek bir tip sevgili imajı çizerler. Bu geleneksel sevgili tipinin boyu servi gibi uzun, beli ince, saçları uzun ve siyah, yanakları gül kırmızısı, gözleri siyah, bakışları kılıç gibi keskin, ok gibi yaralayıcıdır. Divan edebiyatında sevgilinin başka bir özelliği de hep genç oluşudur. Böyle betimlenen sevgilinin aşığının (yani şairin) gözyaşı Nil ya da Fırat ırmakları gibi akar. Divan edebiyatında bütün şairlerin kullandığı bu tür benzetmelere “mazmun” denir. Bu mazmunları yerli yerinde ve başarılı bir biçimde kullananlar başarılı şair sayılırdı.
Divan edebiyatında aşk iki şekilde işlenmiştir. Dünyevi aşk ve ilahi aşk.
Divan şirinde yaygın işlenen konulardan biri de doğadır. Ama doğa, sanatçının hünerini göstermesi için bir araçtır. Çünkü sanatçı, doğayı kendisinin gördüğü gibi değil, önceki usta şairlerin gözüyle yansıtır. Doğa, daha çok kasidelerin ve mesnevilerin konusu olmuştur. Bahar ve kış mevsimleri o kadar çok işlenmiştir ki bu iki mevsimi anlatan şiirlere ayrı adlar bile verilmiştir. Baharı anlatan şiirlere bahariye, kışı anlatanlara da şitaiye denmiştir.
Bahar, sanatçı için sevinç kaynağıdır. Bahar için yapılan benzetmelerden biri sultandır. Örneğin bahar sultanı ordusunu toplar, kış sultanına hücum ederek onu yener. Bâkî’nin “Bahar Kasidesi”, en güzel bahariye örneğidir. Bahar betimlenirken gül, bülbül, lale, sümbül, çimen gibi sözcüklere sıkça başvurulmuştur. Divan şairine göre bahar, yaşam ve canlılığın kaynağıdır. Kış ise can sıkıcı ve bunaltıcıdır; zalim bir padişaha benzetilir.
Divan şiirinde, işlendiği biçimiyle doğa belli ögelerle sınırlı kalmıştır. Örneğin orman, dağ, ova, rüzgâr, yağmur gibi ögeler divan edebiyatında hemen hiç kullanılmamıştır. Divan şiirinde kayıklar vardır ama deniz yoktur. Divan şiirinde bilinçli olarak yapay bir dünya oluşturulmuştur.