DİVAN EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ : Kaside

Kaside

Beyitler hâlinde yazılır, en az otuz bir, en çok doksan dokuz beyitten meydana gelir, kafiyelenişi gazel gibidir, birinci beyit kendi arasında, diğer beyitlerin birinci dizeleri serbest, ikinci dizeleri birinci beyitle kafiyeli (aa-ba-ca-da-ea-...) nazım şeklidir. Ancak beyit sayısını sınırlamak zordur. Yüz beyti aşan kaside örnekleri de vardır.

Kasidenin ilk beytine matla, son beytine makta, en güzel beytine “beyt-ül kasid”, şairin mahlasının bulunduğu beyte de “taç-beyt” adı verilir. Kasideler işledikleri konulara göre değişik isimler alır. Matla beyti kasidenin herhangi bir yerinde yinelenebilir.

Kaside altı bölümden meydana gelir. Bunlar sırası ve özellikleriyle şöyledir:

Nesîb veya Teşbib 

Kasidenin ilk bölümüdür. Genellikle kasidelerin en uzun ve sanatlı bölümüdür. Şair, bu bölümde mevsimleri, bayram günlerini, felsefi bir konuyu ve daha başka çeşitli konuları işleyebilir. Kasidelere ismini veren kısım bu bölümdür.

Girizgah 

Kasidenin ikinci bölümüdür. Şairin, methini yapacağı, övgüye değer niteliklerini sıralayacağı kişiden bahsedebilmek için bir fırsat aradığı, bunu en iyi şekilde yapabilmek üzere uygun bir durum belirlediği tek veya iki beytin adıdır. Bu bölüme giriz de denir. Bu beyit veya beyitlerin ustaca yazılmış olması, nükteli bir söyleyişi ihtiva etmesi gerekir. Bu bölüm nesib bölümü ile methiye bölümünü birleştiren bağ vazifesini görür.

Methiye 

Kasidenin üçüncü bölümüdür. Bu bölümde adına kaside yazılan kişi övülür.

Tegazzül 

Kasidenin dördüncü bölümüdür. Gazel tarzında şiir yazma demektir. Şair genellikle methiye bölümünden sonra, bir fırsatını düşürüp aynı vezin ve kafiyede bir gazel söyler. Bunu söylemeden gazele geçeceğini bildirir.

Fahriye 

Kasidenin beşinci bölümüdür. Şairin, kendi kendisini övdüğü, sanatının diğer bütün şairlerden üstün olduğunu söylediği bölümdür.

Dua 

Kasidelerin son bölümüdür. Bu bölümde, şair Allah’tan, övdüğü kimse için ikbal, saadet, uzun ömür ve başarı diler, kendisi de, kasidesini başarı ile bitirmesine imkân verdiği için Allah’a karşı şükran duygularını dile getirir.

Bir kasideden bölümlere örnekler:

Teşbîb

Esdi nesîm-i nev-bahâr açıldı güller subh-dem

Açsın bizim de gönlümüz sâkî meded sun câm-ı Cem

Erdi yine ürd-i behişt oldı hevâ anber-sirişt

Âlem behişt-ender-behişt her kuşe bir Bâğ-ı İrem

Gül devri ayş eyyamıdır zevk ü safa hengâmıdır

Âşıkların bayramıdır bu mevsim-i ferhunde-dem

Tegazzül

Lütfeyle sâkî nâzı ko mey sun ki kalmaz böyle bu

Tolsun sürahi vü sebû boş durmasın peymâne hem

Her nev-resîde şâh-ı.gül aldı eline câm-ı mül

Lütfet açıl sen dahi gül ey serv-kadd ü gonca-fem

Girizgâh

Bir câm sun Allah için bir kâse de ol mâh için

Tâ medh-i şâhenşâh için alam ele levh ü kalem

Medhiye

Eblak-süvâr-ı rûzigâr âşûb-ı Rûm u Zengibâr

Leşker-şikâr-ı kâmkâr Behrâm-ı Efrîdûn-alem

Pîrâye-i mülk ü milel sermâye-i dîn ü düvel

K’olmuş nasibi tâ ezel tâc-ı Ferîdûn taht-ı Cem

Hâkan-ı Osmânî-neseb kim münderic zâtında hep

İslâm-ı Fârûk-ı Arab ikbâl-i Pervîz-i Acem

Fahriye

Ey Husrev-i âlî-nijâd v’ey dâver-ipâk-i’tikâd ?

Ey şâh-ı sâhib-adl ü dâd ey pâdişâh-ı muhterem

Beyti’l-kasîd

Sen bir şeh-i zî-şânsın şâhenşeh-i devrânsın

Ya’ni ki sen hakansın devrinde ben Hâkâni’yem

Ben gerçi bir bî-hâsılem şâkird-i ders-i müşkilem

Hem mekteb-i ehl-i dilem hak olmadan levh ü kalem

Tâc beyti

Nef’îyeterda’vâyı ko dünya ilegavgâyı ko

Eflâke istiğnayı ko hâke yüzün sür lâcerem

Duâ

Kaldır elin eyle dûa buldu kasiden intiha

Şimdi duâ etmek sana hem müstehabdır hem ehem

Nice kaside bir kitâb mecmûa-i pür-intihâb

Her nüktesifaslu ‘l-hitâb her beyti bir genc-i hikem

Makta beyti

Tâ kim cihan ma ‘mur ola geh emnü geh pürşûr ola

İkbâl ile mesrur ola ol Husrev-i vâlâ-himem

Konularına Göre Kaside Türleri

Tevhit ve Münacât : Allah’ın birliğini ve yüceliğini anlatan şiirlere tevhit, Allah’a yapılan yalvarış ve yakarışları anlatan şiirlere ise münacaat denir.

Naat : Hz. Muhammed’i övmek için yazılan kasidelere denir.

Mersiye : Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlerdir. (Bu türün konu bakımından Eski Türk edebiyatındaki karşılığı sagu, Halk edebiyatındaki karşılığı ise ağıttır.)

Methiye : Bir kimseyi övmek için yazılan kasidedir.

Hicviye : Bir kimseyi yermek için yazılan kasidedir.

Fahriye : Şairlerin kendilerini övmek amacıyla yazdıkları kasidelerdir.

Bundan ayrı olarak kasideler çoğunlukla nesib bölümlerinde ele alınan konulara göre isim alır. Padişahın tahta çıkışı için yazılanlara cülûsiyye, düğün törenlerini anlatanlara sûriyye, ramazan ayının gelişini kutlamak ve ramazanın faziletlerinden bahsetmek için yazılanlara ramazaniyye, bayramı konu alanlara bayramiyye veya iydiyye, muharrem ayını anlatanlara muharremiyye, yeni yılı kutlayanlara sâliyye, bahar mevsimini tasvir edenlere bahariyye veya rebîiyye, kış mevsimi için yazılanlara şitâiyye, yaz eğlencelerini anlatanlara sayfiyye veya temmuziyye, yeni yapılan bir bina için yazılmış olanlara dâriyye, hamam tasviri için yazılanlara hamamiyye, at tasvirleri ihtiva edenlere rahşiyye, nevruz dolayısıyla yazılanlara nevruziyye, bir ülkenin veya kalenin fethi dolayısıyla o yerin fatihine sunulanlara fethiyye, barış üzerine yazılanlara sulhiyye, gittiği yerden veya seferden dönen padişah veya kumandanlara takdim edilenlere kudûmiyye denir.

Bazı kasideler ise rediflerine göre gül, sünbül, lâle, menevşe, su, tig, kalem kasidesi gibi adlar alır.

Örnek:

Aşağıdaki beyitlerin hangisi bir kasidenin matla (ilk) beyitidir?

A) Bahar erdi yine düştü letâfet gülsitân üzre

Yine oldu zemînin lütfu gâlip âsmân üzre

B) Gül devri ayş eyyâmıdır zevk u sefâ hengâmıdır

Âşıkların bayramıdır bu mevsim-i ferhunde dem

C) Cefâ taşın ne gam atsa Hayalî sana alçaklar

Belâgat meyvesini hâsıl eden nahl-i hünersin sen

D) Bu devr içinde benim padişeh-i mülk-i sühan

Bana sunuldu kasîde bana verildi gazel

E) Arızın yâdıyle nemnâk olsa müjgânım n’ola

Zâyi olmaz gül temennâsıyla vermek hâre su

                                                                 (1994 - ÖYS)

Çözüm: Kasidenin matla beytinin en önemli özelliği,

dizelerin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Bu şekilde

kafiyeleniş A seçeneğinde görülüyor.

                                                                     Cevap A

Örnek:

Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı

anlatmak, onun erdemlerini, iyi yönlerini dile getirmek

amacıyla yazılan şiirlere verilen addır. Ölen bir kişi için

yazılan bu tür şiirlere divan edebiyatında ----, halk edebiyatındaysa

---- denmiştir.

Bu parçada boş bırakılan yerlere, verilen bilgilere

göre aşağıdakilerden hangisi getirilebilir?

A) mersiye – ilahi
B) mesnevi – koşma

C) mevlit – koşma
D) mevlit – ağıt

E) mersiye – ağıt

                                                         (2006 - ÖSS)

Çözüm: Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü

ve acıyı anlatmak, onun erdemlerini, iyi yönlerini dile

getirmek amacıyla yazılan şiirlere divan edebiyatında

“mersiye”, halk edebiyatındaysa “ağıt” denir.

                                                             Cevap E

Örnek:

Tam bir kaside çeşitli bölümlerden oluşur. Bunlardan

biri, ----.

Yukarıda verilen bilgiye göre boş bırakılan yere

aşağıdakilerden hangisi getirilemez?

A) doğa güzelliklerinden söz eden nesib ya da teşbib bölümüdür.

B) asıl konuya girişi sağlamak için yazılan girizgâh bölümüdür.

C) kasidenin sunulduğu kişinin özelliklerinin abartılı

bir övgüyle anlatıldığı methiye bölümüdür.

D) şairin kendisini övdüğü dizelerden oluşan fahriye

bölümüdür.

E) şairin adının da geçtiği tegazzül bölümüdür

                                                                         (2007 - ÖSS)

Çözüm: Tam bir kasidenin bölümleriyle ilgili olarak A, B,

C ve D’de söylenenler verilen cümlenin sonuna getirilebilir.

Ancak E’deki yargı cümlenin sonuna getirilemez.

Çünkü “tegazzül” kasidede şairin adının geçtiği bölüm

değil, kaside içindeki gazellerin olduğu bölümdür.

                                                                                    Cevap E