Cinas

CİNAS

Yazılışları ve okunuşları aynı olup farklı varlık ve kavramları ve anlamları karşılayan sözcükleri bir arada kullanma sanatına cinas denir. Cinaslı sözcükler genellikle mısra sonlarında kullanılır.

“Karşımda duran yüce dağlar
Ayrılık yüreğimi dağlar”
Bu dörtlükte “dağlar” sözcüklerini inceleyelim. Dilimizde “yer kabuğunun çıkıntılı, yüksek, eğimli yamaçlarıyla çevresine hâkim ve oldukça geniş bir alana yayılan bölümleri” anlamında “dağ”, bir de “acısı yüreğine işlemek” anlamında “dağlamak” sözcüğü vardır. Şair, yazım bakımından aynı seslerden oluşan, farklı varlık ve kavramları karşılayan bu “dağlar” sözcüklerini kullanarak cinas yapmıştır.

a. Tam cinas: Cinası oluşturan sözcükler genellikle birbirinin aynı olur. Bu tür cinaslara tam cinas denir.

“Benim için her bir sözün kıymetlidir inciden
Gözyaşların akıtma gel, odur gönlüm inciden”
dizelerindeki “inci” sözcüklerinde tam cinas vardır. Birinci “inci” sözcüğü “istiridye gibi bazı kabuklu deniz hayvanlarının içerisinde oluşan, değerli, küçük, sert, sedef renginde süs tanesi” anlamında bir isimdir. İkinci “incimek” sözcüğü ise “herhangi bir davranışı yüzünden üzüntü duymak, gücenmek, kırılmak” anlamında bir fiildir. Anlamları farklı, yazılış ve söylenişleri aynı olan bu sözcükler yazım bakımından birbirinin aynı olduğu için, oluşan bu cinasa “tam cinas” denir.

b. Ayrık cinas : Cinaslı sözcüklerden biri, iki ayrı sözcük olarak kullanılıyorsa böyle cinaslara ayrık cinas (tam olmayan cinas) denir.

“Gayet çoktur değil, benim yaram az
Bana yardan gayri cerrah yaramaz”
dizelerinde böyle bir kullanım söz konusudur. “yaram az” ve “yaramaz” sözleri arasında cinas yapılmıştır. Dikkat ederseniz birincisi iki ayrı sözcükten, ikincisi ise bir sözcükten oluşmuştur. Sonuçta birinci mısrada cinası oluşturan sözcükler ayrı yazılsa da ortada yazımca bir benzerlik söz konusudur. İşte bu ayrık cinastır.

Örnek :

“Nedir can kim anı sen nâzenin cânâne vermezler
Sana âşık olanlar yoluna cânâ ne vermezler”
Bu dizelerde olduğu gibi, söylenişleri bir, anlamları
ayrı iki sözü bir arada bulundurma sanatı aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Cinas
B) Hüsn-i Ta’lil
C) Teşhis
D) Tevriye
E) İntak
                                                          (1991 - ÖYS)
Çözüm: Söylenişleri bir, anlamları ayrı iki sözcükle yapılan
sanata cinas denir. Yukarıdaki dizelerde sevgili,
gönülden sevilen anlamında bir sözcük olan “cânâne”
ve “cânâ ne” sözcükleri ile cinas yapılmıştır.
                                                               Cevap A